sábado, 14 de abril de 2012

Glosario español aimara ASO – BAR

Vocabulario de palabras usuales en español con sus principales variaciones de significado en el uso habitual y su correspondiente en lengua aimara del modo como se emplea tradicionalmente en Bolivia.

ASOLAR. Destruir: Tukjaña, t’unjaña.
ASOLEAR. Tener al sol una cosa por algún tiempo: Qäwichaña, wañachaña.
ASOMADA. Acción y efecto de manifestarse o dejarse ver por poco tiempo: Uñsta.
ASOMAR. Empezar a mostrarse: Uñstaña.
ASOMBRAR. Hacer sombra una cosa a otra: Ch’iwxataña. --- Causar admiración o extrañeza: Musphayaña, muspharayaña.
ASORDAR. Uqart’aña, uqaraptayaña.
ASPEREZA. Calidad de áspero: Chhankha, khankha.
ASPERJAR. Ensordecer a alguno con ruido o con voces: Ch’alljaña, ch’axch’uña.
ÁSPERO. Chhankha, khankha.
ASPÉRRIMO, MA. Áspero, acción de rociar: Qhachqha.
ASPERSIÓN. Challja, ch’alla.
ASPIRAR. Atraer el aire exterior a los pulmones: Samthapiña. --- Ansiar: Munt’aña.
ASQUEAR. Tener asco de algo: Axtasiña, axtasiyaña.
ASQUEROSAMENTE. Axtañapini.
ASTA. Cuerno: Waxra.
ASTILLAR. Maderas o palos: Sich’inuqaña.
ASTRO. Cuerpo celeste. Wara wara.
ASTUTO. Sagaz: Sallqa.
ASUMIR. Tomar para sí: Sarxataña. Katxataña. --- Aceptar: Katuqaña.
ASUSTAR. Dar o causar susto: Mulljaña, sutjaña.
ATACAR. Acometer: Thuqxataña, jalxataña.
ATADO, DA. Chinuta, q’ipichata, q’ipi. --- Conjunto de cosas atadas: Q’ipi.
ATAJAR. Jark’aña, tuwaña.
ATAÑER. Corresponder: Wakt’aña.
ATAR. Unir o enlazar con ligaduras: Ñach’aña, chint’aña, chinkataña, yapiña.
ATARDECER. Jaypuntaña, jayp’t’aña, jayp’thapiña.
ATASAJAR. Hacer tasajos la carne: Ch’arkhiña.
ATASCAR. Obstruir o cegar un conducto: Chakantaña, llupt’aña.
ATAVIAR. Componer, asear: K’achachaña.
ATEMORIZAR. Causar temor: Axsaráña, axsarayaña, amullayaña, chhijuyaña.
ATERRIZAR. Tomar tierra un avión: Tuynuqaña, thuqnuqaña.
ATESTAR. Llenar: Takintaña, ñiqintaña.
ATISBAR. Observar: Uñch’ukjaña.
ATIZAR. Remover el fuego: Phichhaña, winqhaña.
ATOLONDRAR. Aturdir: Tuxpantaña, ipiraña.
ATORAR. Atascar, obstruir: Axskataña.
ATORMENTAR. Causar sentimiento de dolor: Llakisiyaña, t’aqhisiyaña.
ATRACTIVO, VA. Que atrae: K’achaki, jiwaki.
ATRAER. Traer hacia sí algo: Jutayaña.
ATRAGANTAR. Tragar, pasar con dificultad: Uquntaña.
ATRAPAR. Coger: Katjaña, katuntaña, katthapiña.
ATRÁS. En la parte posterior, detrás: Qhiphaxa.
ATRASADO, DA. Qhipt’ata.
ATRASAR. Retardar: Qhipt’aña, qhipt’ayaña, qhiparayaña.
ATRASO. Efecto de atrasar o atrasarse: Qhipt’a.
ATRAVESADO, DA. Pasakipata, pasakipa.
ATRAVESAR. Pasar cruzando de una parte a otra: Pasakipaña.
ATROPELLAR. Pasar por encima de una persona: Takxataña, takxatayaña.
ATURAR. Tapar y cerrar muy apretadamente alguna cosa: Llupt’aña.
AUDIBLE. Que puede oírse: lst’kaña, ist’kaya.
AUGURAR. Agorar, predecir: Arjaña.
AULLADOR, RA. Amulliri, wajiri.
AULLAR. Awulliña.
AUMENTABLE. Que se puede aumentar: Yapkaya.
AUMENTAR. Acrecentar, dar mayor extensión: Yapaña, yapt’aña.
AUMENTO. Acrecentamiento: Yapa.
AÚN. Todavía: Janira.
AUNAR. Unir, asociar para un fin: Mayachaña, tamachaña.
AUNQUE. Janisa, ukampitsa.
AURÍFERO, RA. Que lleva o contiene oro: Qurirara, qurini.
AURORA. Alba: Qhanjta, qhantati.
AUSENCIA. Alejamiento, separación: Ch’usasiwi.
AUSENTARSE. Alejarse una persona del punto de su residencia: Ch’usasiña.
AUSENTE. Que no está presente: Ch’usa.
AUTÉNTICO. Verdadero y positivo: Chiqa, chiqpacha.
AUTILLO. Búho: Juku.
AUTORIDAD. Persona revestida de poder, mando o magistratura: Jiliri.
AUXILIAR. Dar auxilio: Yanapt’aña, yanapaña.
AUXILIO. Ayuda, socorro: Yanapt’a, yanapa.
AVANZAR. Ir hacia delante: Nayrt’aña, nayrst’aña, sarantaña.
AVARICIA. Apego a las riquezas: Munachi, micha. Figurativo: Jiwata (muerto por tener cosas).
AVARO. Que acumula riqueza, dinero y no los emplea: Q’awachi, mich’a.
AVE. Jamachi. --- Ave acuática del Altiplano: Waq’ana. --- Ave de color café, cuello largo, tamaño grande: Wiluqu. --- Ave acuática similar al ganso: Wallata. --- Ave yungueño, tamaño del pájaro carpintero: Uchi. --- Ave palonimo yungueño: Untukuru. --- Ave nocturna similar a la lechuza: Tiptiri, qutquri. --- Ave acuática (fulica ardesiaca): Chhuqha. --- Ave acuática de plumas rosadas y patas largas: Parina, pariguana. --- Ave del Altiplano muy similar al hornero: K’umullani. --- Ave zancuda (tachirapatus dominicus): Liqiliqi. --- Ave centinela: Tiqu tiqu. --- Ave negra del altiplano (ibis melanopis): Qaqinqura. --- Ave del altiplano: Qillña, qiñwa. --- Ave tropical, tamaño del pájaro carpintero: Qiwi. --- Ave yungueño pecho amarillo, espalda gris, amarillo negro, del tamaño de la tórtola: Phurusq’illu. --- Alcamari (catartes aura): Allqamari. --- Ave acuática del altiplano: Ch’uwakira, waq’ana. --- Ave del Altiplano (Ch’ára kutuna churi jamach’i): chultiwa. --- Ave del río (en el altiplano): Q’achiranka, q’achititi. --- Ave pequeña y gris del altiplano: Ch’akha ch’akha. --- Avecilla de color como codorniz, es cantora y repite su nombre tarde y mañana en las cordilleras: (fringuillas matutina): Pukupuku. --- Avecilla del altiplano: Thájamach’i.
AVENAR. Dar salida al agua de los terrenos por medio de zanjas: Q’awachaña, uma irpaqaña.
AVERGONZAR. Causar vergüenza: P’inqasiyaña, p’inqachaña.
AVERIGUAR. Buscar la verdad: Jiskhxataña, sikhxataña, yatxataña.
AVERSIÓN. Repugnancia, asco: Axtasi, uñisiña.
AVEZAR. Acostumbrar: Yatinuqtayaña, Jichjtayaña.
AVIESO, SA. Torcido: Q’iwi, k’umu, wixru.
AVISADO, DA. Yatiyata.
AVISADOR, RA. Que avisa, que da una señal de aviso: Yatiyiri.
AVISAR. Dar noticia de una cosa: Yatiyaña.
AVISO. Noticia: Yatiyawi.
AVISPA. Ninanina, lachiwana.
AVISTAR. Ver, divisar: Uñjaña.
AVIVAR. Encender, acalorar, dar vigor al fuego o a los colores: Wiykataña, k’ajtayaña.
AXILA. Chhichhanqara.
AXIOMA. Verdad evidente: Sawi.
AY!. ay!
AYER. Wasuru, masuru.
AYO, YA. Persona encargada de criar o educar a un niño: Uywiri.
AYUDA. Acción y efecto de ayudar: Yanapa.
AYUDADO. Yanapata.
AYUDANTE. Yanapiri.
AYUDAR. Prestar auxilio: Yanapaña.
AZADA. Rústica: Liwkhana, lijwana.
AZAR. Hecho fortuito, casualidad: Akatjamata.
AZOLAR. Desbastar la madera con azuela: Phat’anuqaña.
AZORAR. Azarar, causar azoro: Amullayaña.
AZOTADO, DA. Jawq’ata, jawq’jata.
AZOTAR. Dar azote: Jawq’aña.
AZÚCAR. Sustancia dulce: Asukara.
AZUCENA. Planta de flores blancas muy olorosas: Amsukaya, janq’u amancaya.
AZUL. Larama, sajuna.
AZULADO, DA. Laramata, laramt’ata.
AZULAR. Teñir de azul: Laramachaña. Larama samachaña.
AZURITA. Carbonato natural de cobre, de color azul: Larama laqa.
AZUZAR. Incitar al perro para que ataque: Wujskataña, achjayaña.
¡BAH!. ¡wa!
BABA. Saliva espesa y viscosa: Llawsa.
BABAZA. Baba: Llawsa.
BADAJEAR. Hablar mucho y neciamente: Luqhitiña, jayuliña.
BAILABLE. Dícese de la música compuesta para bailar: Thuqkaya.
BAILAR. Mover el cuerpo al compás de la música: Thuquña.
BAILARÍN, NA. Persona que ejercita o profesa el arte de bailar: Thuqhuri.
BAILE. Ronda de mujeres: Wallaña. --- Baile nocturno en el cerro de la comunidad con el fin de proteger los sembrados: Qhachwaña.
BAILOTEAR. Baila mucho y sin arte: Thuqurpayaña, thuqusamachakiña.
BAJAR. Bajar o descender una cosa de un lugar elevado o separar de algo: Apaqaña. --- Bajar una aprenda de vestir de cintura para abajo: Thathaqaña. --- Bajar un bulto o cosa parecida: lnkuqaña. --- Bajar una cosa como: ropa, tela, cuerda, etc.: Iqaqaña. --- Bajar un objeto muy pequeño, como del tamaño se un gramo más o menos, con dos dedos: Ichuqaña. --- Bajar un niño o ser pequeño: Ichuqaña. --- Bajar una cosa del tamaño de un huevo o naranja: lraqaña. --- Bajar una cosa sólida como: cajón, calabaza, etc.: Ituqaña. --- Bajar una cosa larga y sólida de encima: Ayaqaña. --- Bajar un hato de ganado: Anaqaña. --- Bajar una cosa cóncava: Asaqaña. --- Bajar Gramíneas o harina: Jach’iqaña. --- Bajar una cosa al mismo tiempo, es decir, varias cosas en total pero de a una por vez: Jastaqaña, astaqaña. --- Bajar una cosa larga y pesada: Kallaqaña. --- Bajar a alguien: Irpaqaña. --- Bajar a un animal doméstico apreciado: Irpaqaña. --- Bajar masa o barro: Llawch’iqaña. --- Bajar una cosa con asa movible: Wayuqaña. --- Bajar en un manteo o cosa parecida ya sea naranjas o papas: Lak’uqaña.
BAJAR. Descender: Maqaña, saraqaña. --- Disminuir el precio: lraqtaña. --- Rebajar, disminuir el precio de una cosa: lraqtayaña, chani iraqaña.
BALANCEAR. Columpiar, mecer: Aytinkiña, aylinkiña, waylunkiña.
BALANCEAR. Igualar o poner en equilibrio, contrapesar: Chikanachaña, chikanampi tupuña.
BALANZA. Instrumento para pesar: Chikana.
BALAR. Dar balidos: Warart’aña, jachaña.
BALBUCEAR. Balbucir, articular mal y dificultosamente: Khakhaña.
BALDÍO, A. Aplícase al terreno sin cultivar: Wasa, inüja, puruma.
BALSA de juncos. Wampu, yampu.
BALSA. Hueco del terreno que se llena de agua, natural o artificialmente: Qutaña, qhutaña.
BAMBALEAR. Oscilar, moverse una persona o cosa a un lado y otro sin perder el sitio en que está: Aytinkiña, aylinkiña.
BAMBOLEAR. Ver bambalear.
BANANA. Banano, plátano: Puquta.
BANCO. Asiento: Qunuña. --- ¡Tomen asiento!: Qunt’asipxma, qunt’asipxama.
BANDADA. Grupo de aves que vuelan juntas: Tama.
BANDEADO, DA. Listado: Suk’u, suk’ata.
BANDERA. Emblema o insignia nacional: Wiphala.
BANDIDO, DA. Bandolero, salteador, ladrón: Lunthata, lisu.
BAÑADO, DA. Jarita, jariqata.
BAÑAR. Meter el cuerpo o parte de él en agua con el fin de asear: Jariña, jariqaña, mik’ichaña.
BAÑARSE. Lavarse el cuerpo con agua: Jarisiña, jariqasiña. --- Lavarse la cara: Ajanu janqasiña. --- Lavarse las manos: Amaparanaka jariqasiña.
BARATEAR. Dar o vender una cosa por menos de su precio ordinario: Waxt’jaña.
BARATO, TA. De poco precio: lraqata.
BARBA. Parte de la cara debajo de la boca: Ankha, tiranqaya. --- Pelo que nace en esta parte del rostro: Sunkha.
BARBECHAR. Arar o labrar la tierra (la primera reja) antes de la siembre: Qhulliña. --- Remover o labrar por segunda vez: kutiña. --- Labrar por tercer vez disponiéndola para la siembra: Laq’achaña.
BARBECHO. Campo que se deja de cultivar durante cierto tiempo para que descanse: Canana, qalipa.
BARBO. Pez del río de color fusco: Mawri, sunkhani challwa. --- Pez grande de la misma especie: Such’i.
BARBUDO. Que tiene muchas barbas. Sunkharara.
BARDA. Cubierta de sarmientos, paja, espinos o broza, que se pone, asegurada con tierra o piedras sobre las tapias de los corrales, huertas, etc. para su resguardo: Kurawa.
BARDAR. Poner bardas a los vallados, paredes o tapias: Kurawaña.
BARRANCO (inmenso). Jaqhi, waranka.
BARRENA. Instrumento para taladrar: Wanqana, warita.
BARRENDERO, RA. Persona que barre: Pichiri.
BARRER. Quitar con la escoba el polvo, la basura, etc.: Pichaña, pichtaña, pichthapiña.
BARRIDO, DA. Pichata, pichsuta.
BARRIGA. Vientre: Puraka, phatanka. --- Parte abultada de una vasija: Puraka.
BARRO. Masa de tierra y agua. Ñiq’i: --- Lodo que se forma cuando llueve: Juri. --- Arcilla del alfarero. K’ink’u, llink’i.
BARROSO, SA. Terreno o sitio que tiene barro o en que se forma barro fácilmente: Junrara, ñiq’irara.

Autor: Félix Layme Pairumani y colaboradores.
Fuente. Suplemento del periódico Presencia. La Paz. Bolivia. Agosto – Octubre. 1992.

(Si este contenido te parece interesante, compártelo mediante el botón “Me gusta”, “enviar por e-mail”, el enlace a Facebook, Twitter o Google+. Hacerlo es fácil y toma sólo unos segundos. Y no te olvides de comentar. Gracias)

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Se agradece cualquier comentario sobre este artículo o el blog en general, siempre que no contenga términos inapropiados, en cuyo caso, será eliminado...